ขนุน หรือที่รู้จักในภาษาเหนือว่า “บ่าหนุน” เป็นไม้ยืนต้นที่พบเห็นได้ทั่วไป ซึ่งมีบทบาทสำคัญมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล โดยในอดีตได้นำรากและแก่นขนุนมาต้มใช้น้ำย้อมสบงและจีวรพระสงฆ์ เรียกอีกชื่อว่า “หมากลาง”
ประโยชน์ของขนุนมีมากมาย ได้แก่
– ราก: ใช้ย้อมผ้าสบงจีวรพระสงฆ์ ด้วยการต้มเคี่ยวให้น้ำออกมาเป็นสีเหลืองเรียกว่า “สีย้อมฝาด” (กาสาวพัตร์) ใช้ยารักษาท้องเสีย แก้ไข้ บำรุงเลือด และขี้เถ้าจากรากขนุนเป็นยารักษาแผล
– ลำต้น: นิยมใช้สร้างสิ่งปลูกสร้างเพราะทนปลวกและรา แก่นไม้ใช้เป็นสมุนไพรบำรุงกำลัง บำรุงเลือด และแก้ลมชัก
– ใบ: ใบอ่อนใช้รับประทานกับส้มตำ แกงโฮะ หรือจิ้มน้ำพริก ใบแก่ต้มน้ำให้สัตว์กินเพื่อช่วยขับน้ำนม ใช้เผาเป็นขี้เถ้าเพื่อรักษาแผลเรื้อรังในสัตว์เลี้ยงและเป็นอาหารสัตว์
– ผล: ผลดิบใช้เป็นผักจิ้มน้ำพริก ผลโตขึ้นนำมาทำแกง ตำ หรือยำ เรียกว่าแก๊งบ่าหนุน ยำบ่าหนุน มีสรรพคุณเป็นยาฝาดสมานและแก้ท้องเสีย ผลสุกเป็นผลไม้ เมล็ดใช้ต้มหรือเผารับประทานเป็นอาหารว่าง
ความเชื่อเกี่ยวกับขนุนในวัฒนธรรมล้านนา คือการปลูกขนุนไว้ทางทิศตะวันตกของบ้านเชื่อว่าจะนำโชคดี มีคนช่วยเหลือเกื้อหนุน ถ้านำไม้ขนุนมาแกะเป็นพระพุทธรูปเพื่อบูชา เชื่อว่าจะนำมาซึ่งความมั่งมีศรีสุข นอกจากนี้ยังมีประเพณีทำแกงขนุนในงานสำคัญเช่นงานแต่งงาน เพื่อเสริมให้คู่บ่าวสาวมีชีวิตครองร่วมกันอย่างมั่นคง ความหมายจากยางเหนียวของขนุนยังสื่อถึงการอยู่ร่วมกันอย่างเหนียวแน่นตลอดไป
การเตรียมเมล็ดพันธุ์เกี่ยวข้องกับการเลือกเมล็ดพันธุ์ที่แข็งแรง เจริญเติบโตดี มีผลที่น่าดึงดูด มีเนื้อดี และไม่มีแมลงและในขณะที่โตเต็มที่หรือสุก เมื่อเอาเนื้อออกแล้ว ควรล้างเมล็ดพันธุ์ให้สะอาดด้วยน้ำสะอาดและปลูกทันที สิ่งสำคัญคือไม่ควรเก็บเมล็ดพันธุ์ไว้เกิน 15 วัน เนื่องจากเมล็ดพันธุ์อาจไม่งอกหรืองอกเพียงเล็กน้อยเท่านั้น ต้นไม้ที่ได้จากเมล็ดพันธุ์เหล่านี้จะขาดความแข็งแรง
การกำหนดพื้นที่ปลูกนั้นต้องพิจารณาหลายประการ สำหรับผู้ที่ปลูกพืชในปริมาณจำกัด สามารถใช้ภาชนะต่างๆ ได้ เช่น กระถาง กระป๋อง และถุงพลาสติก ซึ่งเหมาะสำหรับการขนย้ายหรือการต่อกิ่งที่ง่ายดาย สิ่งสำคัญคือภาชนะที่เลือกจะต้องมีรูระบายน้ำเพื่อหลีกเลี่ยงการสะสมของน้ำ ดินที่ใช้ปลูกควรร่วนซุยและสามารถใส่ปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยหมักในปริมาณมากได้ นอกจากนี้ ภาชนะจะต้องมีขนาดค่อนข้างใหญ่
เนื่องจากเมล็ดพันธุ์จะอยู่ในภาชนะเป็นเวลานานก่อนที่จะพร้อมสำหรับการปลูกหรือการต่อกิ่ง ขั้นตอนการปลูกเมล็ดพันธุ์: ก่อนปลูก ควรแช่เมล็ดพันธุ์ที่ล้างสะอาดแล้วในสารราประมาณ 10 ถึง 20 นาที เพื่อป้องกันที่อาจมากับเมล็ดพันธุ์ เมื่อปลูกในแปลงปลูกหรือถาดเพาะเมล็ด ให้แบ่งแถวห่างกันประมาณ 5 นิ้ว ควรวางเมล็ดพันธุ์ให้ลึกประมาณ 5 เซนติเมตร จากนั้นกลบด้วยดินและรดน้ำให้ชุ่ม